टेकपाना फ्याक्टचेक: भाइरल समाचार जस्तो पुरुषले २ विवाह नगरे कारबाही हुने नियम नेपालमा मात्र नभई विश्वमा कतै छैन

काठमाडौं । ‘नेपालमा पुरुषले अनिवार्य दुई विवाह गर्नुपर्ने, नगरे कारबाही हुने दाबी’ सहितको भिडिओ क्लिप सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भइरहेको छ । यो समाचार तयार पार्दासम्म फेसबुकमा मात्र उक्त भिडिओ २७ लाखभन्दा बढी पटक हेरिएको छ । उक्त भिडिओमा नेपालमा बहुविवाहलाई कानुनी मान्यता दिइएको दाबी गरिएको छ । यतिसम्म कि बहुविवाह नगरे कानुनी कारबाही हुने भनिएको छ । 

२२ फेब्रुअरी, २०२५ मा ‘भुपेन परियार’ नामक फेसबुक आईडीले उक्त भिडिओ पोस्ट गरेको देखिन्छ । टेकपानाको फ्याक्ट चेकबाट उक्त भाइरल भिडिओ तोडमोड गरी नेपालको नाम जोडेर भ्रामक बनाएको देखिएको छ ।

‘विशेष खबर’ नामक मिडियाले तयार पारेको सो भिडिओलाई काँटछाँट गरी भ्रामक बनाइएको पुष्टि भएको छ । विशेष खबरको भिडिओ पनि पुरानो भाइरल भ्रामक समाचारलाई आधार बनाई बनाएको देखिएको छ । त्यसअघि  नेपालका समाचार माध्यम अनलाइन खबर डटकम, केन्द्रबिन्दु डटकम र लोकपथ डटकम लगायतले यही शीर्षकमा समाचार राखेका थिए । तर, यी सबै समाचार पनि भ्रामक रहेको पत्ता लागेको छ । 

दाबी 

भुपेन परियारले “जे होस् ढिलै भए पनि खुसीको कुरो सुन्न पाइयो । मन शान्त भयो । नेपालमा पनि कानुन रहेछ भन्ने बुझियो” भन्दै २२ फेब्रुअरीमा स्टाटससहित भिडिओ अपलोड गरेका थिए । उक्त पोस्टको ओरिजिनल लिङ्क यहाँबाट र आर्काइभ लिङ्क यहाँ हेर्न सक्नु हुन्छ । 

भिडिओमा भनिएको छ, “पुरुषले दुई ओटा विवाह नगरेमा कडा सजाय हुने । दर्शक वृन्द नेपालमा पुरुषले दुई ओटा श्रीमती बनाउनै पर्छ । यदि विवाह नगरे सजाय भोग्नुपर्छ । यहाँ पुरुषको सङ्ख्या कम भएकाले यस्तो कानुन बनाएको बताइएको हो ।”

सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताहरूमध्ये कतिपय पुरुष प्रयोगकर्ताले खुसीको कुरा भन्दै कमेन्ट गरेका छन् । महिला प्रयोगकर्ताले यस्तो समाचार कसरी खुसीको कुरा हुनसक्छ भन्दै आक्रोश पोखेका छन् । केहीले भने भ्रामक समाचार वाचन गरेको भन्दै समाचार वाचिकालाई गाली गर्न भ्याएका छन् । यस्तै उक्त भिडिओमा ४७ हजारले लाइक गरेका छन् भने १५ सय बढी कमेन्ट र तीन हजारभन्दा बढी पटक शेयर गरिएको छ । 

यस्तै विशेष खबरले गत ६ जनवरीमा फेसबुकमा अपलोड गरेको समाचार सामग्रीमा अफ्रिकी देश एरिट्रियामा पुरुषको जनसङ्ख्या कम भएकाले दुई श्रीमती विवाह गर्नैपर्ने र विवाह नगरे कारबाही हुने दाबी गरिएको छ ।  उक्त भिडिओ हेर्न ओरिजिनल लिङ्क र आर्काइभ लिङ्क पछ्याउन सक्नु हुन्छ ।

 

यता अनलाइन सञ्चार माध्यममा भने सन् २०१६ देखि नै एरिट्रियाका पुरुषहरूले अनिवार्य रूपमा दुई विवाह गर्नुपर्ने कानुन भएको दाबी गर्दै पटक पटक समाचार लेखेका छन् । अनलाइन खबरले त यस विषयमा दुई पटक समाचार प्रकाशित गरेको छ । 

पहिलो पटक २२ माघ २०७२ मा पहिलो “अनौठो देश: जहाँ हरेक पुरुषले बनाउनै पर्छ दुई श्रीमती, नत्र भोग्नुपर्छ जन्मकैद” शीर्षकमा समाचार राखेको छ । त्यसका लागि यसको ओरिजिनल लिङ्क र आर्काइभ लिङ्क हेर्न सक्नु हुन्छ ।  

यस्तै ३० साउन २०७९ मा फेरि पनि यही विषयमा अनलाइन खबरले नै “यस्तो देश जहाँ पुरुषले दुई विवाह गर्नैपर्छ, अस्वीकार गरे जन्मकैद !” शीर्षकमा उही पुरानो समाचार लेखेको छ । उक्त समाचारको ओरिजिनल लिङ्क र आर्काइभ लिङ्क हेर्न सक्नु हुन्छ ।

यस्तै अनलाइन खबरले समाचार राखेको भोलिपल्ट नै केन्द्रबिन्दु नामक अनलाइनले ३१ साउन २०७९ मा “यस्तो देश जहाँ पुरुषले दुई विवाह नगरे जन्मकैद” शीर्षकमा समाचार लेखेको छ । यसको ओरिजिनल लिङ्क र आर्काइभ लिङ्क हेर्न सक्नु हुन्छ । 

यता अर्को अनलाइन लोकपथले ७ मंसिर २०७७ मा “जहाँका पुरुषले दुई ओटा विवाह नगरे जेल जानुपर्छ !” शीर्षकमा समाचार राखेको छ । यस समाचारको ओरिजिनल लिङ्क र आर्काइभ लिङ्क हेर्न सक्नुहुन्छ । 

तथ्य जाँच

सर्वप्रथम त भुपेन परियारले राखेको उक्त भिडिओको सत्यता के रहेछ भनेर टेकपानाले तथ्य जाँच गरेको छ । भिडिओमा विशेष खबर मिडियाको वाटरमार्क देख्न सकिन्छ । विशेष खबर नामको फेसबुक पेज खोज्दा सो भिडिओ ६ जनवरी २०२५ मा रिलको रूपमा अपलोड गरेको भेटियो । विशेष खबरले राखेको भिडिओमा “पुरुषले अनिवार्य दुई विवाह गर्नुपर्ने देश” लेखिएको छ । हेर्नुहोस्, भिडिओको ओरिजिनल लिङ्क र आर्काइभ लिङ्क । 

त्यसमा समाचार वाचिकाले भनेकी छिन्,  “पुरुषले दुई ओटा विवाह नगरेमा कडा सजाय हुने ।  दर्शक वृन्द नेपालमा एक भन्दा बढी श्रीमती विवाह गर्ने पुरुषलाई कानुनी रूपमा सजाय दिने गरिन्छ । तर अफ्रिकी देश एरिट्रियामा भने पुरुषले दुई ओटा श्रीमती बनाउनै पर्छ । यदि  बहुविवाह नगरे सजाय भोग्नुपर्छ । यहाँ पुरुषको सङ्ख्या कम भएकाले यस्तो कानुन बनाएको बताइएको हो ।”

भुपेन परियारले सोही भिडिओ शेयर गरेका छन्, जसमा ‘KINEMASTER’ को वाटरमार्क पनि देख्न सकिन्छ । यो वाटरमार्क मोबाइल भिडिओ एडिटिङ एप काइनमास्टरको हो । यो एप प्रयोग गरेर स्मार्टफोनमा नै भिडिओ एडिट गर्न सकिन्छ । वाटरमार्कका आधारमा भाइरल भएको यो भिडिओ विशेष खबरको फेसबुक पेजबाट डाउनलोड गरी काइनमास्टरबाट एडिट गरेर अपलोड गरेको पुष्टि हुन्छ । भिडिओलाई सूक्ष्म रूपमा विश्लेषण गर्दा भिडिओको बिचको केही भाग काटेर भ्रामक बनाएको स्पष्ट हुन्छ । भुपेन परियारले फेसबुकमा अपलोड गर्ने अन्य भिडिओ पनि यसरी नै काँटछाँट गरेर राख्ने गरेको देखिन्छ । यस आधारमा भुपेन परियाले विशेष खबरको भिडिओ काँटछाँट गरी ‘नेपालमा पुरुषले दुई ओटा विहे गर्नेपर्ने’ भन्ने भ्रामक भिडिओ तयार पारेर फैलाएको देखिन्छ

विशेष खबरले अपलोड गरेको भिडिओ २० सेकेन्डको छ भने भुपेन परियारले अपलोड गरेको भिडिओ १३ सेकेन्डको मात्र छ । अर्थात् ओरिजिनल भिडिओबाट ‘एक भन्दा बढी श्रीमती विवाह गर्ने पुरुषलाई कानुनी रूपमा सजाय दिने गरिन्छ । तर ‘अफ्रिकी देश एरिट्रियामा’ भन्ने भाग काटेर हटाइएको देखिन्छ ।

अफ्रिकी देश एरिट्रियामा दुई ओटा बिहे नगरे कारबाही हुने भन्ने समाचार विशेष खबर बाहेक नेपालका अन्य अनलाइन समाचार माध्यमले पनि राखेका छन् । अनलाइन खबरमा २२ माघ २०७२ मा ‘अनौठो देश: जहाँ हरेक पुरुषले बनाउनैपर्छ दुई श्रीमती, नत्र भोग्नुपर्छ जन्मकैद’ शीर्षकको समाचार पोस्ट भएको देखिन्छ । हेर्नुहोस्, आधिकारिक लिङ्क र आर्काइभ गरिएको लिङ्क । त्यस्तै लोकपथ डटकममा ७ मंसिर २०७७ मा ‘जहाँका पुरुषले दुई ओटा विवाह नगरे जेल जानुपर्छ !’ शीर्षकको समाचार राखेको देखिन्छ । हेर्नुहोस्, आधिकारिक लिङ्क र आर्काइभ गरिएको लिङ्क । त्यसैगरी केन्द्रबिन्दु डटकममा २९ साउन २०७९ मा ‘यस्तो देश जहाँ पुरुषले दुई विवाह नगरे जन्मकैद’ शीर्षकको समाचार पोस्ट भएको देखिन्छ । हेर्नुहोस्, आधिकारिक लिङ्क र आर्काइभ गरिएको लिङ्क । 

यस्तै भिडिओमा भनिएको अफ्रिकी महादेशको एरिट्रियामा यस्तो कानुनी व्यवस्था छ कि छैन भनेर गुगलमा ‘eritrea men two wives’ किवर्ड सर्च गर्दा बीबीसीको सन् २०१६ जनवरी २८ मा प्रकाशित समाचार फेला पर्‍यो । उक्त समाचारमा एरिट्रियामा पुरुषको सङ्ख्या कम भएकाले कम्तीमा दुई विवाह गर्न आदेश दिएको समाचार अफवाहपूर्ण भएको बताइएको छ ।

सो समाचार अनुसार एरिट्रियाका सूचना मन्त्री येमाने गेब्रेमेस्केलले यसलाई अफवाहको संज्ञा दिएका थिए । विभिन्न समाचारमा १९९८ देखि २००० को इथियोपियासँगको युद्धपछि पुरुषहरूको सङ्ख्या कम भएकाले सरकारले दुई पत्नी विवाह गर्न आदेश दिएको दाबी गरेको प्रति खण्डन गर्दै सरकारी अधिकारीले यस्तो कुनै कानुनी आदेश नभएको स्पष्ट पारेका छन् । बीबीसीले उक्त समाचार प्रकाशन गरेको दुई दिनपछि उक्त अफवाह कसरी फैलियो भनेर जानकारी दिँदै अर्को समाचार ३० जनवरी २०१६ मा प्रकाशित गरेको भेटियो ।

बीबीसीले गरेको तथ्य जाँच अनुसार उक्त अफवाह केन्या र नाइजेरियाबाट सुरु भएको थियो । सबैभन्दा पहिला केन्याको क्रेजी मन्डे नामक वेबसाइटले व्यङ्ग्यात्मक रूपमा लेखेको उक्त गसिप नाइजेरिया हुँदै दक्षिण अमेरिकामा फैलिएको थियो । उक्त समाचारको आर्काइभ लिङ्क हेर्न सक्नु हुन्छ ।

क्रमशः उक्त अफवाह ट्वीटर (हालको एक्स), ह्वाटसएप हुँदै सामाजिक सञ्जालमा फैलियो । यो हल्ला यति धेरै फैलियो कि बाहिरी मुलुकका नागरिक समेत एरिट्रियामा जान इच्छुक देखिन थाले । 

सन् २०१६ पछि सन् २०२२ ताका पनि एरिट्रियामा पुरुषले कम्तीमा दुई विवाह गर्नैपर्ने भन्ने हल्ला पुन: सुरु भएको पाइएको छ । फ्याक्टली र एएफपीजस्ता चर्चित फ्याक्ट चेकिङ माध्यमले यो समाचार झुटो भएको निष्कर्ष निकालेका छन् । 

१० अगस्ट २०२२ मा फ्याक्टलीले तथ्य जाँच गर्दै त्यहाँको कानुनमा बहुविवाहलाई गैरकानुनी मानिएको स्पष्ट पारेको छ । उसले प्रमाण स्वरूप उपलब्ध गराएको एरिट्रियाको पेनल कोडमा बहु-विवाहलाई कानुनी मान्यता नदिएको र बहु-विवाह गरेको खण्डमा दण्ड र जरिबानासमेत तोकिएको छ ।

यस्तै २६ जनवरी २०२१ मा एएफपी फ्याक्ट चेकले गरेको फ्याक्ट चेकिङका क्रममा क्रेजी वर्ल्ड सेक्सनमा उक्त अफवाह फैलाउने नाइजेरियन न्युज साइट ‘द स्ट्यान्डर’ ले आफ्नो मुख्य समाचार डिलिट गरिसकेको जनाएको छ । उक्त समाचारको आर्काइभ लिङ्क भने यहाँबाट हेर्न सक्नुहुन्छ । पछि उक्त न्युज साइटले “मनोरञ्जनात्मक उद्देश्यका साथ छोटकरीमा लेखेको” भन्दै स्पष्टीकरण दिएको थियो । र, उक्त देशमा बहु-विवाह बाध्यकारी नभएको बताएको थियो । 

नेपालको सन्दर्भमा बहु-विवाह सम्बन्धी कानुनी व्यवस्था “मुलुकी अपराध संहिता, २०७४” को दफा १७५ मा गरिएको छ । यसको दफा १७५ मा कुनै पनि विवाहित व्यक्तिले विवाह सम्बन्धमा रहेको समयमा अर्को व्यक्तिसँग विवाह गर्न नमिल्ने व्यवस्था गरिएको छ । यदि कानुन अनुसार अंशबन्डा गरेर अलग भएको खण्डमा भने पुन: विवाह गर्न सकिने व्यवस्था छ । 

बहु-विवाह गरेमा पाँच वर्षसम्म कैद र ५० हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना तोकिएको छ । विद्यमान नेपालको कानुनले कुनैपनि अवस्थामा बहु-विवाह गर्न नमिल्ने प्रस्ट व्यवस्था गरेको छ । 

दाबी

नेपालमा पुरुषहरूले अनिवार्य दुई विवाह गर्नुपर्ने कानुनी व्यवस्था रहेको । एरिट्रियामा अनिवार्य दुई विवाह गर्नुपर्ने कानुनी व्यवस्था रहेको ।

दाबीकर्ता 

भुपेन परियार नामको फेसबुक प्रयोगकर्ता, विशेष खबर, अनलाइन खबर, केन्द्रबिन्दु र लोकपथ लगायतका अनलाइन मिडिया । 

तथ्य

नेपालमा कुनै पनि किसिमका बहु-विवाहलाई कानुनी मान्यता दिइँदैन । अफ्रिकाको एरिट्रिया भन्ने देशमा पनि यस्तो कानुनी व्यवस्था गरिएको छैन । पुरानो भ्रामक समाचारको आधारमा नेपालका सञ्चार माध्यम तथा सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताले पनि भ्रामक सूचना फैलाए ।

निष्कर्ष

नेपालमा पुरुषहरूले बहु-विवाह गर्न पाउने भन्दै सामाजिक सञ्जालमा फैलिएको कुरा झुटो हो । यहाँ कानुनी रूपमा अंशबन्डा लिएर छुट्टिएपछि मात्र महिला र पुरुषले दोस्रो विवाह गर्न पाउँछन् । त्यस्तै एरिट्रियामा पनि एक व्यक्तिले अनिवार्य दुई विवाह गर्नुपर्ने कानुनी व्यवस्था छैन । नेपाल र एरिट्रिया मात्र होइन, दुई जना महिलासँग विवाह नगरे पुरुषलाई सजाय गर्ने देश विश्वमा कतै भेटिँदैन । यद्यपि धार्मिक, सांस्कृतिक र परम्परागत केही सन्दर्भ भने भेटिन्छन्, जहाँ बहु-विवाहलाई प्रोत्साहन गरिन्छ अथवा भनौँ बहु-विवाहको अपेक्षा गरिन्छ ।

प्रतिक्रिया

तपाईंले हाम्रा सामाजिक सञ्जालका ह्यान्डल वा [email protected] मा तथ्य जाँच गर्नुपर्ने सामाजिक सञ्जालका पोस्ट पठाउन सक्नु हुनेछ । तथ्य जाँचलाई लिएर कुनै प्रतिक्रिया वा सुझाव भए हामीलाई ईमेल पठाउनु होला ।

पछिल्लो अध्यावधिक: चैत १८, २०८१ ०:५७

टिप्पणीहरू