टेकपानाको फ्याक्ट चेक टिमलाई सम्पादक शिव बस्नेतले नेतृत्व गरिरहेका छन् । उनले फ्याक्ट-चेकिङ अभियानको नेतृत्व गर्दै यसलाई टेकपानाको दैनिक सम्पादकीय गतिविधिको अभिन्न हिस्सा बनाएका छन् । टेकपानामा तथ्य जाँचको दृष्टिकोण, लक्ष्य र समग्र रणनीति निर्धारण गर्ने जिम्मेवारी उनको काँधमा छ ।

दाबीको छनोटदेखि अनुसन्धान सम्पादन, नयाँ फ्याक्ट-चेकरको प्रशिक्षणसम्मका विविध काममा उनी सहभागी भइरहेका हुन्छन् । टेकपानाको फ्याक्ट-चेक टिमले कम्पनीको स्थापित कार्यविधि अनुरूप काम गर्दै पत्रकारको सञ्जालमार्फत स्रोत जुटाउने, तथ्य प्रमाणित गर्ने र फ्याक्टचेक सामग्री तयार पार्ने काम गर्छ ।

टेकपाना प्रविधि क्षेत्रका विविध पक्षबारे आम सर्वसाधारणलाई सरल र बुझिने भाषामा सूचना दिने, सचेत गराउने र देशभित्र प्रविधिका क्षेत्रमा देखिएका वेथिती न्यूनिकरण गर्ने अभियानमा सक्रिय छ । यही उद्देश्यलाई अघि बढाउँदै टेकपानाले सामाजिक सञ्जाल तथा अन्य माध्यमबाट फैलिने मिथ्या र भ्रामक सूचनालाई न्यूनीकरण गर्न ‘फ्याक्ट चेकिङ’ अभियान सुरु गरेको हो ।

टेकपानाले नेपालमा सामाजिक सञ्जालको प्रयोग र पत्रकारितालाई अझ तथ्यमा आधारित र विश्वासयोग्य बनाउने लक्ष्य लिएको छ । साथै टेकपानाका सबै पत्रकारहरूलाई तथ्य जाँच प्रक्रियामा सक्रिय रूपमा सहभागी गराउन प्रेरित गर्दै आएको छ र त्यसका लागि आवश्यक मार्गदर्शन तथा सहयोग प्रदान गरिरहेको छ ।

टेकपाना न्युजरुमका सम्पादक र पत्रकार सही, अपुष्ट, सम्भावित भ्रामक तथा मिथ्या सूचनालाई निरन्तर निगरानी गरिरहेका हुन्छन् । हाम्रो टिमले खासगरी नेपालमा बढी प्रयोग हुने सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्ममा शङ्कास्पद सामग्री र मिथ्या सूचना फैलाउने पोस्ट ट्र्याक गर्छ । तथ्य जाँचको लागि सम्भावित दाबीको स्रोत र पहिचान गर्न हामी हाम्रा समाचार विभाग, विज्ञ, तथ्य जाँच टिमका साथै हाम्रा पाठकमा निर्भर छौं । हामी प्रत्येक सम्भावित दाबीको तथ्य जाँचका लागि तल उल्लेखित विधि अपनाउँछौँ ।

१. हामी तथ्यजाँचको सामग्री कसरी चयन गर्छौं ?
टेकपानाको तथ्य जाँच टिम शङ्कास्पद सामग्री वा मिथ्या सूचना भएका दावी पहिचान गर्न आफ्नै पत्रकारको सञ्जालमा निर्भर छ । हाम्रो टिमले दैनिक बैठक गरी कुन दाबीको तथ्य जाँच गर्ने भन्ने विषयमा निर्णय गर्छ, जहाँ दाबीको महत्त्व र प्रभावलाई ध्यानमा राखिन्छ । हामी सधैँ निष्पक्ष रहन्छौँ र कुनै पनि दाबीको तथ्य जाँच गर्दा निम्न कारकहरूलाई आधार मान्छौँ:

• के यो तथ्य हो वा राय हो ?

• के यो दावी सार्वजनिक हितमा छ ? के यसले दर्शक तथा पाठकलाई प्रभाव पर्न सक्छ ?

• के यस जानकारीले कुनै व्यक्ति, समुदाय, समाज वा राष्ट्रका लागि हानिकारक वा खतरनाक परिणाम निम्त्याउन सक्छ ?

• के यो जानकारी विभिन्न अनलाइन प्लेटफर्ममा व्यापक रूपमा फैलिँदै छ अथवा ध्यान आकर्षित गर्दै छ ?

• के यो सामग्रीले आम जनमानसलाई भ्रममा पार्न खोजिरहेको छ ?

हाम्रो टिमले सार्वजनिक व्यक्तित्व (जस्तै राजनीतिज्ञ र सेलिब्रेटी) देखि सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्म (एक्स, फेसबुक, टिकटक र ह्वाट्सएप सहित) सम्म गलत सूचनाका सबै सम्भावित स्रोतलाई निरन्तर निगरानी गर्छ । हामी हाम्रो सामाजिक सञ्जालका अकाउन्ट र ‌ईमेलमा आम पाठक, दर्शक वा स्रोताले पेस गरेका दावीलाई पनि समेट्छौं ।

२. दाबीको अनुसन्धान
टेकपाना तथ्य जाँच टिमले संरचित र व्यवस्थित नियम पालना गर्दै दावीको अनुसन्धान र प्रमाणीकरण गर्छ । यस प्रक्रियामा डिजिटल इन्भेस्टिगेटिभ टुल प्रयोग गर्नुका साथै तथ्य उपलब्ध गराउन सक्ने विश्वसनिय स्रोतसम्म पुग्ने प्रयत्न गरिन्छ । 

त्यसमा पनि टेकपाना टिमले कुनै विषय दावी गरिएको हो कि होइन र कुन सन्दर्भमा गरिएको थियो भनेर विस्तृत अध्ययन गर्छ । हाम्रो पत्रकार र विषय विज्ञको सञ्जालले प्रमाण खोजी गर्दै दाबीको वास्तविकता पत्ता लगाउने प्रयास गर्छ । टिमले सबै सम्भावित स्रोत मार्फत दाबीको सत्यता पहिचान गर्न खोज्छ । खासगरी स्रोत पहिचान गर्न हामी यी माध्यम रोज्छौं । तर, यी मात्र सीमित माध्यम भने होइनन् ।

• सम्बन्धित क्षेत्र/कम्पनी/संस्था/सरकारमा रहेका विज्ञसँगको अन्तर्वार्ता

• आधिकारिक प्रेस विज्ञप्ति

• डेटाबेस

• आधिकारिक प्रतिवेदन (कम्पनी प्रतिवेदन, सरकारी सूचना/फाइलिङ)

• आधिकारिक सामाजिक सञ्जाल ह्यान्डल

• विषय विज्ञहरू

• अन्य (आवश्यकता अनुसार तथ्य प्राप्त गर्ने विविध स्रोतसम्म पुग्न सकिन्छ)

दावी प्रमाणित गर्न टेकपाना तथ्य जाँच टिमले अपनाउने विधि तल दिइएको छ-

क) टेकपाना तथ्य जाँच टिमले विभिन्न समाचर, लेख र दावी परम्परागत रूपमा मानव तथ्य जाँचकीमार्फत प्रमाणीकरण गर्छ । उनीहरूले आफ्नो अनुसन्धानका निष्कर्षसहित समाचारको सत्यता पुष्टि गर्दै फ्याक्टचेक सामग्री तयार गर्छन् ।

त्यसैगरी टिमले इन्टरनेटमा उपलब्ध विभिन्न तथ्य जाँच उपकरण प्रयोग गरी सम्पादन गरिएका तस्वीर, सम्पादित भिडिओ, नक्कली वा भ्रामक पोस्ट, मोर्फ गरिएका ट्वीट आदिलाई स्क्यान गर्दै सत्यता पत्ता लगाउने प्रयास गर्छ ।

ख) गुगल रिभर्स इमेज सर्च, इनभिड, वे ब्याक मेसिन, आर्काइभ टुडे, घोस्ट आर्काइभ जस्ता इन्टरनेट टुलको सूची निकै लामो छ । टेकपाना तथ्य जाँच टिमले भाइरल दावीको अनुसन्धान गर्दा आवश्यकतानुसार यी टुल प्रयोग गर्छ ।

ग) दावी प्रमाणित गर्न र तथ्य पत्ता लगाउन, टेकपाना तथ्यजाँच टिम प्राथमिक वा माध्यमिक स्रोतसम्म पुग्ने प्रयास गर्छ ।

घ) स्रोत/दावीसँग सम्बन्धित कुनै पनि व्यक्ति/अधिकारी वा दावी प्रमाणित गर्न विषयको व्यापक ज्ञान भएको विशेषज्ञसम्म पुग्छ ।

३. निष्कर्ष
माथि उल्लिखित स्ट्यान्डर्ड अपरेटिङ प्रोसेड्योर (एसओपी) अनुसार, टेकपाना तथ्य जाँच टिमले दावी प्रमाणित गर्छ र त्यसलाई सही, अपुष्ट, भ्रामक वा मिथ्याको रूपमा स्पष्ट तरिकाले वर्णन गर्दै निष्कर्ष निकाल्छ ।

प्रमाणीकरण प्रक्रियामा स्रोतको विश्वसनीयता र प्रामाणिकतामा कुनै सम्झौता गरिँदैन । प्रमाण स्थापित भएपछि निष्कर्ष निकालिन्छ र अन्तिम मूल्याङ्कन उक्त सामग्री सत्य, अपुष्ट, भ्रामक वा मिथ्या के हो, स्पष्ट रूपमा लेखिन्छ ।

• सही (True): कुनै दाबी वा भनाइ पूर्ण रूपमा तथ्यका हिसाबले सही छ भन्ने प्रमाणित भएमा यसलाई ‘सही’ भनिन्छ । यसको अर्थ दाबीमा प्रस्तुत गरिएका सबै जानकारी विश्वसनीय स्रोतहरूबाट जाँचिएका छन् र तिनीहरू वास्तविक घटनाहरूसँग मेल खान्छन् भन्ने हो । कतिपय सूचना सही हुँदा हुँदै पनि तिनले अन्योलता सिर्जना गर्न सक्छन् । हामी त्यस्ता सामग्री जाँच गर्छौं । 

• अपुष्ट (Unverified): कुनै दाबी वा भनाइलाई सही वा गलत हो भनेर यकिन गर्न पर्याप्त प्रमाण उपलब्ध नभएको अवस्थामा यसलाई ‘अपुष्ट’ भनिन्छ । यसको अर्थ दाबीको समर्थन वा विरोध गर्ने पर्याप्त जानकारी फेला पार्न सकिएको छैन भन्ने हो । त्यस्ता सामग्रीको निष्कर्शमा हामी ‘अपुष्ट सूचना’ लेख्छौं ।

• 

• भ्रामक (Misleading): कुनै दाबी वा भनाइले मानिसहरूलाई भ्रममा पार्ने वा गलत निष्कर्षमा पुर्‍याउने गरी प्रस्तुत गरिएको छ भने त्यसलाई ‘भ्रामक’ भनिन्छ । यसमा तथ्यहरूलाई गलत तरिकाले प्रस्तुत गर्ने, महत्त्वपूर्ण जानकारी लुकाउने वा अस्पष्ट भाषा प्रयोग गर्ने जस्ता कार्यहरू समावेश हुन सक्छन् ।

• मिथ्या (False): कुनै दाबी वा भनाइ तथ्यपरक रूपमा गलत प्रमाणित भएमा यसलाई ‘मिथ्या’ भनिन्छ । यसको अर्थ दाबीमा प्रस्तुत गरिएका जानकारी गलत छन् र तिनीहरू वास्तविक घटनाहरूसँग मेल खाँदैनन् । फ्याक्टचेकको सामग्रीमा हामी त्यस्ता दाबीलाई ‘मिथ्या सूचना’का रूपमा उल्लेख गर्छौं ।

४. तथ्य जाँच लेखन
सबै तथ्य जाँच सामग्री टेकपानाको वेबसाइटमा प्रकाशित हुन्छन्, जहाँ प्रत्येक तथ्य जाँचमा दावी र निष्कर्ष स्पष्ट रूपमा उल्लेख गरिएको हुन्छ । सामाजिक सञ्जाल फेसबुकमा हामी पोस्ट बनाएर सामग्रीको लिङ्क कमेन्टमा उपलब्ध गराउँछौं । इन्स्टाग्राम र थ्रेड्समा राखिएको फ्याक्टचेक सामग्रीको लिङ्क लिङ्कइनबायो मा उपलब्ध गराइन्छ । एक्समा भने लिङ्क नै शेयर हुन्छ ।  

तथ्य तथा तिनलाई पुष्टि गर्ने प्रमाण पाठकले आफैं प्रमाणित गर्न सकून् र टिमले अपनाउने अनुसन्धान प्रक्रिया बुझ्न सकून् भन्ने उद्देश्यले रिपोर्ट सटीक र पारदर्शी रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ । हामी निष्कर्षको स्पष्ट मार्ग कोर्दै गर्दै जानकारीलाई सहज र बुझ्न सरल बनाउन प्रयास गर्छौं । सम्पादकीय टिप्पणी गर्नबाट जोगिंदै, प्रत्येक तथ्य जाँचमा हामी गैर-पक्षपातपूर्ण, तटस्थ र निष्पक्ष अडानको नीति कायम राख्छौं ।

५. अद्यावधिक र सुधार
उपलब्ध जानकारीको गतिशीलतालाई ध्यानमा राख्दै, टेकपाना तथ्य जाँच टिम सधैं नवीनतम समाचार र अद्यावधिकको खोजीमा रहन्छ र आवश्यक परेमा लेख अद्यावधिक गर्छ ।

तथ्य जाँच टिमले फराकिलो सुधार नीति अपनाउँदै त्रुटि भएको अवस्थामा तुरुन्तै स्वीकार गर्छ र भूल सुधार प्रकाशित गर्छ । अद्यावधिक वा सुधार गरिएका सामग्रीमा परिमार्जित जानकारीको विवरणसहित मूल रिपोर्टमा अस्वीकरण समावेश गरिन्छ, जसले पारदर्शिता सुनिश्चित गर्छ ।

हाम्रो ईमेल ([email protected]) र हाम्रा आधिकारिक सामाजिक सञ्जालका ह्यान्डल (फेसबुक, इन्स्टाग्राम, टिकटक, एक्स, युट्युब, लिङ्क्डइन। त्यसबाहेक हामीलाई विभिन्न माध्यमबाट प्रतिक्रिया पनि पठाउन सक्नुहुन्छ ।गर्छौं तथ्यजाँच आवश्यक पर्ने सामग्री पठाउन सक्नुहुन्छ । हामी त्यसको आवश्यकता विश्लेषण गरेर तथ्यजाँच) मार्फत

टेकपानाको त्रुटि सच्याउने र भुलसुधार गर्ने नीति स्पष्ट र पारदर्शी छ । संख्या, नाम, मिति र गलत उद्धरणसहित सबै तथ्याङ्कगत गल्तीलाई जति सक्दो चाँडो स्वीकार गरी सुधार गरिन्छ । सामग्रीको अन्तिमतिर हामीले के के सच्यायौं, पहिले कुन त्रुटी थियो भन्ने स्पष्ट रूपमा उल्लेख गर्छौं । यो नियम सामान्य टाइपोमा पनि लागू हुन्छ ।

टेकपाना तथ्य जाँच टिम टेकपानाको निष्पक्षता, पारदर्शिता र त्रुटि सच्याउने नीतिमा दृढ विश्वास राख्छ । टिमका सदस्य वकालतमा संलग्न हुँदैनन् वा नीतिगत मुद्दामा आफ्नो विचार सार्वजनिक गर्दैनन् । टेकपाना तथ्य जाँचले दावीको अनुसन्धान, स्रोत र सुधार सम्बन्धी आईएफसीएनको आचारसंहिता, दिशानिर्देश र नीति अनुसरण गर्दछ ।

टेकपाना तथ्य जाँचले टेकपानाको गैर-पक्षीय नीति र पारदर्शी तथ्य जाँच प्रक्रियाहरू पालना गर्छ र प्रत्येक तथ्य जाँच अनुसन्धानको लागि एउटै मापदण्ड प्रयोग गर्छ । टेकपाना डेस्कले प्रत्येक तथ्यको सत्यता पुष्टि गर्न एउटै प्रक्रिया अपनाउँछ । प्रमाणहरू संकलन गरेर अनुसन्धान गरिन्छ, जसले अन्तिम निष्कर्षलाई मार्गनिर्देशन गर्छ ।

टेकपाना तथ्य जाँचले पाठकलाई वेबसाइट, सामाजिक सञ्जालका ह्यान्डल (फेसबुक, इन्स्टाग्राम, टिकटक, एक्स, युट्युब, लिङ्क्डइन) वा [email protected] मार्फत जोडिन र टेकपाना तथ्य जाँचका सामग्रीमा आफ्ना गुनासो साझा गर्न प्रोत्साहित गर्छ । डेस्कले दावी र गुनासोको प्रामाणिकतालाई पुन: अनुसन्धान गर्छ । कुनै त्रुटि भएको खण्डमा डेस्कले तुरुन्तै स्वीकार गर्दछ र टेकपानाको सुधार नीति र आईएफसीएनको दिशानिर्देश अनुसार सुधार जारी गर्छ । अद्यावधिक/सुधार गरिएका फ्याक्टचेक सामग्रीका लागि, मूलसामग्रीमा गरिएको परिमार्जन/अद्यावधिक जानकारीको विवरणसहित अस्वीकरण थपिएको हुन्छ ।